مشارق أنوارالیقین (کتاب)

«مشارق أنوار الیقین فى حقائق اسرار امیرالمؤمنین(ع)»، کتابى است به زبان عربى، نوشته رجب بن محمد بُرسى، در شرح و تفسیر مناقب و فضایل اهل بیت (علیهم السلام)، به‌ ویژه امام على(علیه السلام).

مؤلف

عارف و عالم شيعى، رضى الدين حافظ، رَجَب بن محمّد بن رَجَب بُرسى (حدود ۷۴۳ـ۸۱۳ق)، از زندگانى او اطلاع چندانى در دست نيست؛ ولى آثار ارزشمند او نشانگر شخصيت ممتاز و مقام والاى او در حديث، تفسير، عرفان، ادب و علوم غريبه است.

ساختار کتاب

کتاب، مشتمل بر شرح حال مؤلف به قلم محقق اثر، علامه سید علی عاشور، مقدمه مؤلف، خطبه کتاب، یک‌صد و چهار فصل و یک خاتمه است. در پایان، نمونه‌اى از اشعار برسى توسط محقق به کتاب افزوده شده است.

گزارش محتوا

این کتاب، مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر بُرسى است که با شیوه‌اى بدیع و ابتکارى و با استفاده از مبانى عرفان نظرى به شرح و تفسیر مناقب و فضایل اهل بیت(علیهم السلام)، خصوصاً امام على(علیه السلام) پرداخته است. بُرسى در این اثر، روایات خاصى را که مربوط به فضایل حضرات معصومان(ع) بوده، نقل نموده که پیش از او کم‌تر مورد توجّه قرار مى‌گرفته و براى افرادى که بعد از او آمدند، منبع و مرجع مهمّى شده است.

هانرى کربن، در باره آثار بُرسى و «مشارق الانوار» مى‌نویسد: آثار رجب بُرسى براى فلسفه شیعى داراى اهمّیت بسیارى است. در میان آثار وى، «مشارق الانوار» را که مهم‌ترین خطبه‌هاى عرفانى منسوب به امام اوّل را شامل مى‌شود، مى‌توان دیباچه‌اى بسیار عالى بر حکمت شیعى تلقّى کرد. این اثر، شرحى مبسوط در باره حقیقت محمّدیه دارد که همه کلمات کتاب هستى را شامل مى‌شود. این حقیقت، مرآت خداست؛ نور واحدى است که دو ساحت دارد: ساحت ظاهرى که همان رسالت نبوى است و ساحت باطنى که ولایت؛ یعنى محبّت الهى متجلّى در امام است.

بُرسى در اظهار اندیشه‌هایش بى‌پروا بوده، محبّت شدید او به اهل بیت(ع) او را واداشته تا بسیارى از غرایب روایاتى را که در باره خاندان عصمت و طهارت(ع) وارد شده است، در یک جا (کتاب مشارق) جمع آورد و این معنا سبب شده تا عدّه‌اى که حقیقت این سخنان برایشان روشن نشده است، او را مورد طعن قرار دهند و گروهى دیگر نیز - که خلوص نیت و عقیده مؤلّف و وجود همین روایات را در متون مجامع حدیثى به‌طور پراکنده مى‌دیده‌اند - به دفاع از او برخیزند. به هر حال، همگان محبّت و ولاى شدید او را نسبت به اهل بیت(ع) مى‌ستایند و مورد تأکید قرار مى‌دهند.

بُرسى، از نخستین کسانى است که با تطبیق نظراتى که در مکاتب عرفانى راجع به انسان کامل گفته شده، بر چهارده معصوم(ع)، در صدد معرفى مقام و رتبه بلند ایشان برآمده و آنچه را در باره کرامات و فضایل ایشان آمده، توجیه نموده است؛ در حالى که پیش از او کتاب‌هاى متعدّدى به ذکر فضایل و مناقب ائمّه اطهار(ع) اختصاص یافته بود، امّا هیچ‌یک از آنها به‌صورت مستقیم و مفصّل به بررسى و تفسیر فضایل مذکور نمى‌پرداخت. بُرسى، مستقیماً به این کار پرداخته و کتاب «مشارق» را بر مبناى دوگانه ذکر فضایل و توجیه آنها نگاشته است. در مواردى نیز توجیهات او جنبه اقناعى داشته و راه جدال احسن را در پیش گرفته است. ازاین‌رو است که تأثّرش از نظرات عرفا در سخنانش مشهود است و حتّى در موردى مستقیماً از محى‌الدین نام مى‌برد.

بُرسى در ابتداى کتاب «مشارق»، افهام عادى را از درک مرتبه امیرالمؤمنین(ع) قاصر مى‌داند و از ملامت‌گرى و حسادت برخى از معاصران خود شکوه مى‌نماید. پس از آن، فصول متعدّدى را به علم حُروف و شرافت آن اختصاص داده و با بهره‌گیرى از آن، به بیان فضایل و مناقب معصومین(ع) مى‌پردازد.

هم‌چنین، در این راه از علم نُقَط و دوایر نیز بهره جسته و در باره اسرار سوره فاتحه و اسم اعظم مطالبى مطرح مى‌نماید. از جمله مباحث کتاب، گفتارى است در باره حقیقت نقطه و فیض اوّل و اینکه انبیا مظاهر اسماى الهى‌اند. پس از آن، اخبارى را که در فضل على(علیه السلام) و فرزندانش رسیده، مطرح نموده و به دنبال آن، اشعارى را که در مدح اهل بیت و امیرالمؤمنین(ع) سروده، آورده و طرفه، آنکه بحث جالبى در باره برائت جستن ائمه(ع) از غُلات به میان مى‌آورد و روایاتى را در ذم غُلات از حضرات معصومین(ع) نقل مى‌کند. بعد از آن، فصولى را به بیان اسرار ائمه و کرامات ایشان اختصاص داده و در باره اسرار تک‌تک چهارده معصوم طىّ فصولى مستقل، بحث مى‌نماید. بیشتر مباحث کتاب، به بیان فضایل حضرت على(ع) اختصاص دارد. در بخش‌هاى پایانى کتاب، چند خطبه منسوب به امیرالمؤمنین را آورده، مثل خطبه افتخار(خطبة البیان) و خطبه تطنجیه.

از جمله مهم‌ترین انتقادات مخالفان نویسنده، استفاده وى از علم حروف و غلوّآمیز بودن مطالب کتاب و نیز آوردن دو خطبه مزبور در ضمن کتاب است.

وضعیت کتاب

کتاب، مشتمل بر پاورقى‌هاى محقق و فهرست مطالب مى‌باشد. محقّق، از نسخه‌هاى خطى کتاب، در این چاپ استفاده نکرده است.

دو تحریر از «مشارق انوار الیقین» در دست است. نسخه‌هاى موجود از کتاب، در آغاز و انجام و تقدّم و تأخّر مطالب و کم و زیاد شدن مطالب با هم تفاوت‌هاى فاحشى دارند، به‌طورى که به نظر مى‌رسد مؤلّف، دو بار این کتاب را نگاشته است. احتمالاً پس از نگارش تحریر اوّل و مواجه شدن با انتقادات و حملات منتقدان، دست به تحریر دوم زده و در آن، برخى از کلماتى را که مورد اشکال منتقدان واقع شده، توجیه نموده است. نسخه شایع و مشهور که بارها به چاپ رسیده، تحریر دوم از کتاب است. به هر حال، مؤلّف در هر دو تحریر به نام کتاب تصریح نموده و بسیارى از مطالب آن دو کاملاً شبیه به هم و قسمت اعظمشان یکى است و در جاهایى فصولى مقدّم و مؤخّر و یا فصلى، با تفصیلى بیشتر آمده است.

از جمله تفاوت‌هاى بارز این دو تحریر، قسمت مفصّلى است که در تحریر غیر مطبوع موجود است و در برخى نسخه‌ها به‌عنوان رساله مستقلّ، موسوم به «الدرّة الثمین» از تألیفات رجب برسى معرفّى شده، ولى در تحریر مطبوع وجود ندارد. در برخى از کتاب‌ها، احادیث و مطالبى از «مشارق انوار الیقین» نقل شده که در نسخه چاپى موجود نیست و به احتمال از نسخه غیر مشهور استفاده نموده‌اند.

کتاب «مشارق الانوار» بارها در هند، ایران و لبنان به چاپ رسیده است. این کتاب، نخستین بار در بمبئى هندوستان در سال ۱۳۰۳ق، در مطبعه حسینى به‌صورت سنگى منتشر شد و پس از آن در سال ۱۳۱۸ق، در همان شهر به چاپ رسید. در بیروت، توسّط مؤسّسه اعلمى در ۲۵۴ صفحه، بدون ذکر تاریخ به چاپ رسید، و بار دیگر در همان‌جا به سال ۱۳۷۹ق، در ۳۰۴ صفحه چاپ شده است. در ایران، توسّط نشر فرهنگ اهل بیت، در تهران بدون تاریخ، انتشار یافته و در آن، نسخه خطى تحریر شده به سال ۱۲۵۷ق، مبناى کار قرار گرفته است. و در آغاز آن، رساله «لوامع أنوار التمجید» و «جوامع أسرار التوحید» از تألیفات بُرسى و در پایان، مجموعه‌اى از اشعار وى درج شده است. منشورات الشریف الرضى در قم، از روى طبع مذکور، به سال ۱۴۱۴ق، کتاب را چاپ نموده است.

تلخیص، ترجمه و شرح و نقل از «مشارق انوار الیقین»:

1. نخستین کسى که به تلخیص این اثر همّت گماشته، مؤلّف کتاب است. وى، این خلاصه را، «مشارق الأمان و لباب حقائق الإیمان» نامید؛
2. «الدرّ الثمین فى أسرار الأنزع البطین»، از تقى‌الدین، عبداللّه حلّى(حلبى؟)، منتخبى است از کتاب «مشارق انوار الیقین» بُرسى؛
3. «خلاصة مشارق انوار الیقین»، از مولى محمد زمان بن کلب‌على جلائر خراسانى(م ۱۲۸۶ق)؛
4. آخوند محمد صادق بن ملا على‌رضا یزدى(قرن ۱۴) ترجمه تحت اللفظى نیکویى از کتاب «مشارق انوار الیقین» دارد که در آن، توضیحات اندکى در حاشیه از خود آورده است؛
5. حسن خطیب قارى سبزوارى، ساکن مشهد، شرحى بر «مشارق انوار الیقین» به نام «مطالع الأسرار» نگاشت. این شرح، در دو جلد و به زبان فارسى در حدود سى‌هزار سطر است که به دستور شاه سلیمان صفوى(۱۰۸۰ - ۱۱۰۶ق) نگاشته شده و شارح، قسمت اسرار اعداد و حروف اوایل کتاب را از قلم انداخته است؛ ظاهراً بدین جهت که متّهم به حروفى‌گرى و صوفى‌مسلکى نشود.

منابع مقاله

1. بیدآبادى، مسعود، معرفی «مشارق انوار الیقین»، مجله علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۰، ص ۱۳۴ تا ۱۶۹.
2. گلى زواره قمشه‌اى، غلام‌رضا، «مشارق انوار الیقین فى حقائق اسرار امیرالمؤمنین(ع) و مؤلف آن»، کتاب ماه دین، فروردین ۱۳۸۰.
3. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الاحادیث [لوح فشرده]، نسخه 3.5.
4. ویکی نور.

متن کتاب

مشارق انواراليقين فی اسرار اميرالمؤمنين